Mánudagspósturinn 6. febrúar 2005

Teikningamálið svokallað hefur sennilega ekki farið framhjá neinum undanfarna daga eins áberandi og það hefur verið í fjölmiðlum síðan það komst í hámæli um síðustu helgi. Málið er þó mun eldra en það og hefur verið í gangi allt frá því danska dagblaðið Jótlandspósturinn birti tólf skopmyndir af Múhameð spámanni múslima í lok september á síðasta ári. Tilgangur blaðsins var að kanna stöðu tjáningafrelsis í landinu eftir að hafa orðið þess áskynja að danskir teiknarar þyrðu ekki að teikna Múhameð af ótta við ofbeldi af hálfu róttækra múslima, en samkvæmt íslam er bannað að myndgera hann. Ekki er ætlunin að fara að fara yfir alla forsögu málsins að öðru leyti enda hefur málið nú heldur betur fengið athygli heimspressunar eftir að hún svo gott sem hunzaði það mánuðina á undan. Flestir ættu því að vera meðvitaðir um þá öldu ofbeldisaðgerða og mannfyrirlitningar sem róttækir múslimar hafa gripið til gegn Evrópumönnum á undanförnum dögum en þó einkum frændum okkar Dönum.

Söguleg ástæða bannsins við því að myndgera Múhameð mun vera ótti við skurgoðadýrkun á meðal múslima. Reyndar er sömuleiðis bannað samkvæmt íslam að myndgera Jesú Krist, Móse og Abraham sem múslimar líta sömuleiðis á sem spámenn. Þeir hafa þó hingað til ekki krafizt þess að látið yrði af því á Vesturlöndum að myndgera þá og virðast hafa getað unað því án þess að bregðast við eins og raunin hefur verið vegna teikninganna í Jótlandspóstinum. Reyndar munu vera mjög skiptar skoðanir innan íslamska heimsins hvort í lagi sé að myndgera Múhameð og aðra þá sem múslimar líta á sem spámenn. Fyrir vikið hafa allir þessir aðilar ósjaldan verið myndgerðir í gegnum aðildarnar án þess að það hafi haft sérstakar afleiðingar og þ.á.m. af múslimum. Það þarf ekki einu sinni að fara langt aftur í tímann til að finna fjölmörg dæmi um að geðar hafi verið myndir af Múhameð í einu eða öðru sambandi án þess að það hafi kallað á einhver viðbrögð úr röðum múslima eins og ýmsir hafa orðið til að benda á að undanförnu.

Einhver kann að segja að annað sé um að ræða í tilfelli dönsku skopmyndanna þar sem um er jú að ræða skopmyndir. Staðreyndin er hins vegar sú að þessar myndir eru sárasaklausar samanborið t.d. við myndir sem birtast daglega í arabískum dagblöðum þar sem trúarleg tákn kristinna manna og gyðinga eru móðguð gróflega. Gyðingar eru sýndir á staðlaðan hátt með stór bogin nef og ósjaldan étandi börn eða drekkandi blóðið úr þeim svo dæmi sé tekið. Þetta þykir ófáum múslimum greinilega í góðu lagi en verða síðan brjálaðir (þegar það hentar þeim greinilega) ef birtar eru myndir af Múhameð. Tvöfeldnin er alger. Margir líta annars svo á að söguleg ástæða banns íslam við myndbirtingu Múhameðs sýni með skýrum hætti að því sé í rauninni aðeins beint að múslimum sjálfum, enda ólíklegt að aðrir en þeir sem aðhyllast íslam fari að tilbiðja líkneski eða myndir af honum.

Deilan um skopmyndirnar í Jótlandspóstinum byggist annars fyrst og síðast á árekstri ólíkra menningarheima, ólíkra hugmynda um lífið og tilveruna og hvernig hlutirnir eigi að ganga fyrir sig í samfélaginu. Á sama tíma og okkur vesturlandabúum tókst á löngum tíma og ósjaldan með miklum erfiðismunum að koma á ákveðinni aðgreiningu á milli verandlegs og andlegs valds er þetta allt í einum graut – eins og einhver orðaði það – víðast hvar í hinum íslamska heimi; stjórnmál, trúmál og fjölmiðlar. Frelsi fjölmiðla í þessum heimi er á vestrænan mælikvarða fyrir vikið yfirleitt ekki upp á marga fiska. Það er því sennilega nokkuð ljóst að skopmyndir Jótlandspóstsins eru aðeins brot af miklu stærra máli, uppsafnaðri spennu á milli ólíkra heima sem öfgamenn í röðum múslima hafa séð sér hag í að losa um með því að blása málið upp í hinum íslamska heimi með lygum, blekkingum og röngum upplýsingum um málið.

Fyrir ófáum múslimum er það því ekkert óeðlilegt að ríkisvaldið ritskoði fjölmiðla ef þannig ber undir. Kröfur róttækra múslima um að dönsk stjórnvöld beiti sér gegn Jótlandspóstinum og ritskoði hann koma því ekki beint á óvart. Slíkt þykir okkur á vesturlöndum út í hött og ekki koma til greina. Múslimar taka að auki flestir trú sína mjög alvarlega enda allajafna innprentað það allt frá bernsku. Þess utan skilst mér að t.a.m. í Saudi-Arabíu sé það hreinlega dauðasök að hverfa frá íslam. Trúin skiptir múslima þannig séð almennt miklu meira máli en tjáningarfrelsið eða prentfrelsið. Múslimum er einfaldlega kennd skilyrðislaus virðing fyrir trú sinni sem í sjálfu sér er vitanlega ekkert óeðlilegt. Hins vegar gera þeir ófáir þá kröfu einnig til allra annarra að þeir virði íslam með sama hætti og þeir sjálfir.

Frá lýðræðislegum sjónarhóli er sú krafa hins vegar algerlega óásættanleg. Ekki aðeins vegna þessað okkar skilningur á tjáningarfrelsinu felur í sér frjálst val um það hvaða skoðanir við höfum á hlutunum, þ.m.t. trúarbrögðum, heldur einnig og ekki síður vegna þess að maður getur ekki borið virðingu fyrir trúarbrögðum (frekar en skoðunum) sem maður telur röng. Frá lýðræðislegum sjónarhóli er hins vegar hægt að bera virðingu fyrir rétti manna til að aðhyllast þau trúarbrögð sem þeir kjósa alveg eins og maður getur virt rétt manna til að hafa þær skoðanir sem þeir kjósa jafnvel þó maður fyrirlíti skoðanirnar sem slíkar. Ástæðan fyrir þessu er auðvitað sú einfalda staðreynd að þó skoðanir fólks eða trúarbrögð geti verið mismunandi þá er réttur þess til að aðhyllast þau trúarbrögð sem það kýs eða hafa þær skoðanir sem það kýs hinn sami í lýðræðislegu samfélagi.

Það má deila um það hvort rétt eða skynsamlegt hafi verið af Jótlandspóstinum að birta skopmyndirnar umdeildu en það breytir því ekki að frá lýðræðislegum sjónarhóli var blaðið í fullum rétti til þess. Ákvörðunin var ritstjórnar blaðsins og annarra ekki. Þannig virkar prentfrelsið. En frelsi fylgis alltaf ábyrgð og hún felst í því að Jótlandspósturinn í þessu tilfelli, eins og aðrir, þarf að bera ábyrgð á gjörðum sínum og ákvörðunum fyrir dómi ef þannig ber undir. Dagblað eins og Jótlandspósturinn gæti ennfremur staðið frammi fyrir því að lesendur þess hættu að kaupa það í hópum vegna þess að þeim líkaði ekki vinnubrögð þess. Eða, eins og gerðist hér á landi fyrir skömmu, að safnað væri undirskriftum þar sem skorað væri á blaðið að breyta ritstjórnarstefnu sinni eða biðjast jafnvel afsökunar á einhverju. Það er einu sinni mikill munur á því að skora á ritstjórn dagblaðs við slíkar aðstæður og krefjast einhvers af því eins og gert var í Danmörku. Ákvörðunin er síðan algerlega þeirra sem standa að viðkomandi blaði.

Þetta eru dæmi um þær lýðræðislegu og friðsömu leiðir sem hægt er að fara til að lýsa skoðun sinni á því efni sem fjölmiðlar kjósa að birta. Það þarf hins vegar ekki að fara mörgum orðum um hversu forkastanleg þau viðbrögð eru sem við höfum orðið vitni að á undanförnum dögum við skopmyndum Jótlandspóstsins. Málið í kringum skopmyndirnar snýst þannig í grundvallaratriðum um að standa vörð um vestrænt tjáningafrelsi hvað sem mönnum annars kann að finnst um birtingu myndanna sem slíkra. Það má því með sanni segja að við séum öll Danir núna!

Hjörtur J. Guðmundsson
hjorturg(a)hi.is

(Myndirnar hér að ofan eru frá mómælagöngu róttækra múslima í London á dögunum)