Reykingar og rétturinn til að skaða aðra

Þann 30. mars sl. birti ég grein í Morgunblaðinu um frumvarp fjögurra þingkvenna – þeirra Sivjar Friðleifsdóttur, Ástu R. Jóhannesdóttur, Jónínu Bjartmarz og Þuríðar Bachman - til laga m.a. þess efnis að reykingar verði bannaðar á öllum veitingahúsum og skemmtistöðum frá og með 1. maí 2006. Þar reifaði ég að nokkru röksemdir fyrir minni afstöðu til málsins. Grein þessi er að meginefni sú sama og ég birti þar, þó með nokkurri viðbót. Áður hef ég tjáð mig efnislega um málefnið.

Núverandi löggjöf
Rétt er að halda því til haga að samkvæmt núgildandi lögum er meginreglan sú að reykingar eru bannaðar á veitinga og skemmtistöðum. Fyrsta og 2. málsgrein 9. greinar núverandi tóbaksvarnarlaga númer 6/2002 orðast svo:

9. gr. Tóbaksreykingar eru óheimilar í þjónusturými stofnana, fyrirtækja og félagasamtaka, svo sem á veitinga- og skemmtistöðum og þar sem menningar- og félagsstarfsemi fer fram, þar með talið íþrótta- og tómstundastarf. Þrátt fyrir ákvæði 1. mgr. má leyfa reykingar á veitinga- og skemmtistöðum á afmörkuðum svæðum, en tryggja skal fullnægjandi loftræstingu, sbr. 4. mgr. Meiri hluti veitingarýmis skal þó ávallt vera reyklaus og tryggja skal að aðgangur að því liggi ekki um reykingasvæði.

Ljóst er að settu marki hefur ekki verið náð með þessum lagagreinum. Því fer fjarri að þessi skipting í reyklaus svæði og reyksvæði hafi tekist. Loftræsting er alla jafna engan veginn fullnægjandi á viðkomandi stöðum og langt er frá því að meirihluti staðanna sé reyklaus eins og lögin gera þó ráð fyrir. Þessi þrönga undantekningarregla 2. málsgreinar hefur þannig gert mönnum kleift að sniðganga lögin.

Mótstöðumenn frumvarpsins
Margir frjálshyggjumenn hafa tekið einarða afstöðu gegn frumvarpinu og færa einkum hugmyndafræðileg rök fyrir þeirri afstöðu. Helstu rökin sem þeir færa fram máli sínu til stuðnings byggjast á friðhelgi eignaréttarins og eru þess efnis að eigendum hvers staðar eigi að vera í sjálfsvald sett hvort þeir leyfi þar reykingar eður ei, auk þeirra raka að mönnum er í sjálfsvald sett hvort þeir sækja veitingahús eða ekki.

Menn segja það rangt að neyða eigendur kaffi- eða veitingastaða til að nota eignir sínar á einhvern ákveðinn hátt. Frjálshyggjufélagið og Heimdallur ályktuðu bæði gegn frumvarpinu skömmu eftir að það kom fram og voru ályktanirnar í aðalatriðum byggðar á sömu rökum. Þá má nefna nokkrar nýlegar greinar um efnið sem margar hverjar eru að mínum dómi ágætar, þó margir höfunda þeirra taki aðra afstöðu í málinu en ég geri. Meðal þeirra er grein eftir Magnús Davíð Norðdahl á vefritinu Djöflaeyjunni eftir Ými Örn Finnbogason á Deiglunni greinar á Sus.is eftir Hafstein Þór Hauksson og Björgvin Guðmundsson . Einnig fjallaði Andri Óttarsson um málið á Deiglunni á nokkuð öðrum nótum og bendir réttilega á að vert er að sporna gegn reykingum í viðurvist barna sem ekki hafa aldur né þroska til að meta áhættu og afleiðingar óbeinna reykinga.

Í grein Daníels Jakobssonar á sama vefriti þar sem kveður við nokkuð annan tón og höfundur reifar tillögur um millilendingu. Þá má nefna að skömmu eftir að ég ritaði fyrri grein mína um málefnið birti Agnar Freyr Helgason þessa grein á vefriti ungra frjálslyndra. Þar bendir hann á brotalamir sem hann telur vera á grein minni, einkum vegna áðurnefndra röksemda um yfirráð eigenda veitingastaðanna yfir eignum sínum. Afstaða mín er hins vegar óbreytt. Röksemdirnar um friðhelgi eignarréttarins og um valfrelsi einstaklinga um hvort þeir sæki veitinga og skemmtistaði eru vissulega fullgildar, en ég tel að fleiri sjónarmið komi inn í þetta mat.

Friðhelgi eignarréttarins
Mörg dæmi eru um það í lögum að mönnum séu bannaðar tilteknar athafnir á eignum sínum, jafnvel athafnir sem almennt eru löglegar. Svo virðist sem mönnum yfirsjáist það gjarnan þegar þeir tala eins og reykingabann væri fordæmalaus skerðing eignarréttar veitingahúsaeigenda, og telja frumvarpið jafnvel brjóta í bága við eignarréttarákvæði stjórnarskrárinnar.

Eigendur veitingastaða þurfa til dæmis að uppfylla ákveðin skilyrði um hollustuhætti eins og Jakobína Árnadóttir hjá Lýðheilsustofnun benti á í viðtali við Morgunblaðið 21. febrúar sl. og áréttað var í leiðara blaðsins degi síðar. Þar er einnig tekið ágætt dæmi um eiganda veitingahúss sem tekur upp á því að dæla daufri blöndu að eiturgasi út í andrúmsloftið í húsnæði sínu. Er það kannski óréttmæt skerðing á eignarréttinum að banna honum það? Ég held að flestir fallist á að svo er ekki, jafnvel þó að gestir staðarins viti af tiltækinu. Fleiri dæmi mætti nefna af sama toga.

Það að frumvarpið gangi gegn eignarréttarákvæði stjórnarskrárinnar verði það að lögum, er að mínu áliti afskaplega langsótt. Ef svo væri væri mætti sannarlega segja það sama um heilu lagabálkana sem nú eru í gildi, sem margir hverjir eru mun meira íþyngjandi fyrir eigendur þeirra eigna sem lögin taka að einhverju marki til.

Rétturinn til að menga
Aðrir, að vísu færri, hugsa dæmið frá sjónarhóli reykingamannsins og rétti hans til að velja sér lífsstíl líkt og gert er í grein Guðmundar Arnars Guðmundssonar á heimasíðu Frjálshyggjufélagsins þar sem segir: ,,Reykingar eru ekkert opinbert heilbrigðis- eða öryggisvandamál eins og berklar eða akstur undir áhrifum áfengis. Reykingar eru eins og skyndibitaát og mótorhjólaiðkun, m.ö.o. þær varða eingöngu einstaklinginn sem reykingarnar stunda.”

Þessi ummæli þykja mér all kostuleg. Að sjálfsögðu nýtur reykingamaðurinn þess réttar að velja og hafna. Málið snýst bara ekki um það, því eins og flestir ættu að vita hafa reykingar skaðleg áhrif á fleiri en einungis reykingamanninn, þ.e. alla þá sem draga andann í grennd við reykinn. Það er því einkennilegt að mínu áliti að bera bann við reykingum á veitingastöðum saman við það að mönnum væri til dæmis bannað að neyta tiltekinnar fæðu, eða stunda hættulegar íþróttir. Það er að sjálfsögðu grundvallarmunur er á því hvort menn skerða eigin hagsmuni eða hagsmuni annarra með óhollri eða hættulegri háttsemi. Það ætti ekki að þurfa að rökstyðja frekar. Þó vissulega hafi reykingamaður fullan rétt á að velja sinn lífsstíl koma hagsmunir annarra hér inn í matið.

Boð og bönn
Þeirri röksemd hefur verið hreyft að bann leysir engan vanda. Ég get vel tekið undir það sjónarmið almennt séð. Það gafst ekki vel á bannárunum svonefndu að áfengisneysla væri ólögleg, enda á hverjum fulltíða einstaklingi að vera í sjálfsvald sett hvort hann drekkur eða ekki, svo og hvort hann reykir. Hér er hins vegar ekki verið að leggja til bann við reykingum, heldur er verið að leggja til að þeim séu ákveðnar skorður settar. Ég gæti ekki fallist á slíkt bann því ég tel að þar væri gengið allt of langt í því að skerða athafnafrelsi einstaklinga. Afstöðu mína í þessu máli byggi ég eingöngu á því að hagsmunir annarra en reykingamannsins eru í húfi. Til samanburðar má nefna nokkuð ólíkt dæmi: Akstur bifreiða er ekki bannaður, en um hann gilda ákveðnar reglur vegna hagsmuna annarra vegfarenda. Það er t.a.m. alla jafna BANNAÐ að aka á vinstri vegarhelmingi og helgast það ,,bann” af hagsmunum annarra sem um vegina fara. Þannig eru umferðinni settar ákveðnar skorður til að hún gangi sem greiðlegast fyrir sig öllum til heilla.

Valfrelsi
Vissulega ber mönnum engin skylda til að sækja veitinga- og skemmtistaði en rétt er að hafa hugfast að það að sækja slíka staði er snar þáttur í menningu okkar. Þangað fer fólk gjarnan í góðra vina hópi. Menn velja sér ekki vini eftir því hvort þeir reykja heldur á öðrum forsendum. Sömuleiðis velja hópar sér oftast áfangastaði á öðrum forsendum en þeim hvort þar er reykt eða ekki. Hópar tvístrast ekki og velja hver sinn veitingastaðinn eftir því hvort þar er í gildi reykingabann eða ekki.

Þeir sem eindregið leggjast gegn frumvarpinu ættu að svara því hvort ekki eigi þá líka að afnema bann við reykingum á öðrum opinberum stöðum, þar með talið þjónusturými verslana, í almenningsvögnum, biðstofum og svo framvegis. Svari þeir því neitandi er næsta spurning sú hvaða sjónarmið önnur gilda um þessa staði? Mönnum ber jú engin skylda til að versla við þær verslanir sem leyfa reykingar eða ferðast með almenningsvögnum þar sem reykt er.

Greinargerð með lögunum og skaðsemi óbeinna reykinga
Lagafrumvarpinu fylgir ágæt greinargerð. Í henni kemur meðal annars fram að sá reykur sem reyktur er óbeinn er jafnvel hættulegri en sá sem reykingamaðurinn dregur að sér gegnum sígarettuna. Talið er að 30-40 manns látist árlega hérlendis af völdum óbeinna reykinga, auk þess fjölda sem líður ýmiss konar heilsutjón. Einnig er í greinargerðinni vikið að reynslu annarra ríkja sem þegar hafa bannað reykingar á veitingastöðum. Fram kemur að reykingamenn hafa ekki dregið úr komum sínum á veitinga- og skemmtistaði og þeir reyklausu hafa fjölgað ferðum á slíka staði. Þeir sem hafa óttast að veitingamenn missi spón úr aski sínum, verði frumvarpið að lögum, ættu því ekki að þurfa að örvænta. Meira að segja má leiða að því líkur að úr viðhaldskostnaði dragi, verði staðirnir reyklausir. Eitt sem fram kemur í greinargerðinni er líka umhugsunarefni fyrir frjálshyggjumenn, að Bandaríkin – að margra áliti land frelsisins – hafa verið í fararbroddi í því að banna reykingar á veitingastöðum.

Að lokum
Kannanir sýna að yfirgnæfandi meirihluti þjóðarinnar er andvígur reykingum á veitingastöðum. Þó skoðanakannanir séu enginn algildur mælikvarði á hvað er gott eða slæmt gefur þessi niðurstaða ákveðna vísbendingu. Í þeim ríkjum sem stigið hafa það skref sem frumvarpið gerir ráð fyrir hefur æ ríkari sátt skapast um þetta fyrirkomulag. Ég spái því að eftir nokkur ár hugsi menn til baka og þyki það í raun fráleitt að reykingunum hafi ekki verið úthýst fyrr.

Hugsanlega mætti þó fara einhverjar vægari leiðir til að ná því markmiði löggjafans að gestir og starfsfólk veitingastaða þyrfti ekki að anda að sér tóbaksreyk frá öðrum líkt og Daníel Jakobsson benti á í áðurnefndri grein. Ef reykingar eru leyfðar á afmörkuðum svæðum innandyra á veitingastöðum þarf að vera tryggt að loftræsting sé næg. Slíkt gæti þó reynst erfitt í framkvæmd. Ég minni á að núverandi lög gera ráð fyrir að veitinga- og skemmtistaðir séu að meginstefnu reyklausir. Það hefur ekki gengið eftir. Í það minnsta er núverandi ástand ekki nægilega gott og umrætt frumvarp til bóta verði það að lögum.

Þorsteinn Magnússon